Η σχέση "σημείων" και γραφής
Γράφει ο Γ.Χ. Χουρμουζιάδης, Καθηγητής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ, από την ομιλία του στο 23ο αρχαιολογικό συνέδριο 11-13 Μαρτίου
Η ΕΡΕΥΝΑ: Είναι βέβαιο πια ότι όλα τα “γραφήματα” των παλαιολιθικών σπηλαίων, τα “abstract signs”, όπως τα ονόμασε ο Λερουά Γκουράν, είναι μια μορφή γραφής χωρίς τους κανόνες που μάθαμε να αναζητούμε σε ένα σύγχρονο κείμενο.
Με την ίδια ερμηνευτική λογική που αφορά τη σχέση “σημείων” και γραφής, διατυπώθηκε, με βάση τα ευρήματα από το Mitoc της Ρουμανίας, η θεωρία του “Triangle Alphabet”, ή “Geometrical Revolution”. Η θεωρία αυτή προτείνει να αναγνωρίσουμε την ύπαρξη “πρωτογραφής” γύρω στα 20.000 π.Χ. και αναφέρει: “ Η Γ.Ρ. έβγαλε τον άνθρωπο από τις σπηλιές, τον βοήθησε να κατασκευάσει σπίτια και ναούς, να γνωρίσει τη φύση και τον κόσμο, να αποθηκεύσει και να μεταβιβάσει τη συσσωρευμένη γνώση με τη βοήθεια σημείων”. Η ίδια άποψη διατυπώνεται και με τη “Θεωρία των Σημείων” του S. Winn, με βάση τα ευρήματα από την περιοχή του πολιτισμού της Vinza που υποστηρίχθηκε από ειδικούς ερευνητές. Γνωστές είναι επίσης οι συζητήσεις που αναφέρονται στη σχέση των πικτογραφημάτων και της γραφής στην περιοχή των πολιτισμών της Μεσοποταμίας και, φυσικά, η διατυπωμένη από την D. Besserat “Tokens Theory”.
Η ΘΕΩΡΙΑ: Όπως είναι λογικό, θα μπορούσα να υποστηρίξω ότι στα δεδομένα των παραπάνω συζητήσεων θεμελιώνεται και το περιεχόμενο της σημερινής μου ανακοίνωσης, χωρίς το ερωτηματικό που υπάρχει στο δημοσίευμα του Gareth Owens και που αφορά μία σειρά ευρημάτων από το Δισπηλιό. Όμως προτιμώ να στηριχθώ πιο πολύ σε μια διατύπωση του καθηγητή των Ανατολικών Γλωσσών στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ William Boltz, που υποστηρίζει σε ένα του άρθρο σχετικό με την κινέζικη γραφή: “Το να μιλάει κανείς κινεζικά σημαίνει επίσης ότι γράφει και κινεζικά”. Στην άποψη αυτή υπολανθάνει η πίστη για τη σχέση ομιλίας και γραφής, όπως ακριβώς θα εκφράσουν την πίστη τους στη σχέση σκέψης και γλώσσας οι πρόδρομοι της ερμηνευτικής φιλοσοφίας Johan Herder και Friedrech Schleiermacher, ήδη από τον 18ο αι., και τον 20ό αι. ο Lev. Vygotsky πρώτα και ο Noam Chomsky αργότερα.
Επεκτείνοντας τη σημασία αυτής της σχέσης και στην περίπτωση ομιλίας-γραφής, δεν θα ήτανε τολμηρό να ισχυριστούμε πως, για να μπορέσει ο νεολιθικός γεωργοκτηνοτρόφος να αναπτύξει τα παραγωγικά του προγράμματα, έπρεπε να είχε ήδη αναπτύξει την κοινωνικότητά του, κι αυτή δεν αναπτύσσεται μόνο με την ομιλία. Και σ’ αυτό το σημείο μπαίνει το σημαντικό ερώτημα: Ένας άνθρωπος που μιλάει είναι δυνατόν να μη γράφει κιόλας; Αφού γραφή, ή έστω καταγραφή, με τη βοήθεια γραπτών ή εγχάρακτων σημείων σημαίνει την αναγκαστική ύπαρξη αναγνώστη, και αυτή ακριβώς η ύπαρξη των δομικών διδύμων ομιλίας - ακρόασης (κατά)γραφής - ανάγνωσης, συστατικών στοιχείων μιας κοινωνίας, είναι το θεμέλιο της κοινωνικότητας, χωρίς την οποία δεν μπορεί να αναπτυχθεί η διαδικασία της παραγωγής (θα γράψει ο Χομπσμπάουμ), που αποτελεί τη βασική ιστορική ουσία του νεολιθικού, κι αφήστε τους άλλους να λένε.
Στην πρακτική τους αναπαράσταση όλα αυτά που φαίνονται κάπως αφηρημένα μας οδηγούν στη σκέψη ότι, από τη στιγμή που θα αποφασίσει ο νεολιθικός γεωργοκτηνοτρόφος να ονομάσει αυτό το τετράποδο που βελάζει και βόσκει στο διπλανό λιβάδι “πρόβατο” κι αυτόν που κάθεται έξω από την καλύβα του και πλάθει ένα αγγείο να τον βαφτίσει “Εξηκία”, δεν είναι λογικό και απαραίτητο να θελήσει κιόλας να τα “γράψει” κάπου αυτά τα ονόματα; Γιατί θέλει, με τον τρόπο αυτό, να ανακοινώσει στην κοινότητα πως αυτό το πρόβατο είναι δικό του κι αυτός που εποίησε αυτό το αγγείο λέγεται “Εξηκίας”; Μια ανακοίνωση που διαμορφώνει στο πλαίσιο της νεολιθικής κοινότητας την πρώιμη σημασία της ιδιοκτησίας και ορίζει, κατά κάποιο τρόπο, την πρώιμη διαστρωμάτωσή της. Verba Volant, θα κραυγάσει ο Γάιος Τίτος. Φυσικά, στο στάδιο αυτό της μελέτης, δεν μ’ ενοχλεί που δεν ξέρω πώς οι νεολιθικοί κτηνοτρόφοι έλεγαν το πρόβατο και ποιο ήτανε το όνομα του αγγειοπλάστη που έπλασε τα αγγεία που βλέπετε στις εικόνες. Αυτό εξάλλου δεν θα το μάθουμε ποτέ, όσο βαθιά και προσεκτικά κι αν σκάψουμε, ως φανατικοί Διαδικαστικοί, και όσες θεωρίες και υποθέσεις κι αν διατυπώσουμε, ως φευγάτοι Μεταδιαδικαστικοί.
Ο σκοπός της ανακοίνωσής μου είναι να επιμείνω πως ένας ενδεικτικός αριθμός ευρημάτων με βοηθάει να υποστηρίξω πως οι νεολιθικοί που μιλούσαν, έτσι κι αλλιώς, έγραφαν κιόλας. Για να ξέρουν τι είναι αυτό που δίνουν και τι είναι αυτό που παίρνουν στο παζάρι, και για να συνεννοούνται μεταξύ τους, να στέλνει μηνύματα ο ένας στον άλλον. Οι καταγραφές πάνω στις πινακίδες της Γραμμικής Β’, οι επιγραφές πάνω στα αρχαία αγγεία και στις βάσεις των αγαλμάτων συγκροτούσαν, κι αυτές, κώδικες στιγμιαίας επικοινωνίας και όχι πλήρη κείμενα. Τα sms, τα “γκρίκλις” και τα γνωστά μας τοιχογραφήματα, είτε με τη μορφή συμπιλημάτων είτε συνθηματικών εκφράσεων, δεν είναι μια καινούργια πρακτική της σημερινής νεολαίας, είναι μια συνέχεια, όσον αφορά το ρόλο που παίζουν αυτά σε ένα στοιχειώδες σύστημα επικοινωνίας. Από τότε που ο άνθρωπος στάθηκε γερά στα δυο του τα πόδια και αποτύπωσε στην παρειά της σπηλιάς του την εικόνα που βλέπετε, “έγραφε”, δηλαδή επικοινωνούσε. Κι αυτό ακριβώς έκανε με το πλήθος αυτών των γραμμών που χάραζε ο παλαιολιθικός κυνηγός στις παρειές των σπηλαίων, που οι σχετικοί ερευνητές θα τα χαρακτηρίσουν ως την πιο ακραία αινιγματική περιοχή της παλαιολιθικής τέχνης. Αντιμέτωπους με μια τέτοια αινιγματική περιοχή μας φέρνουν τα ευρήματα του Δισπηλιού.
Οι συζητήσεις όμως που αναπτύχθηκαν γύρω από το “αίνιγμα” αυτό, ενώ έχουν, σχεδόν, συγκλίνει στο συμπέρασμα ότι όλα αυτά τα σημεία (γραμμές, τρίγωνα, ρόμβοι, τετράγωνα) που στοιχειοθετούν το “αίνιγμα” είναι δείγματα μιας γραφής που είτε κατέγραφε δραστηριότητες είτε γνωστοποιούσε μια κατάσταση, δεν αποφασίζουν να υπερβούν το βασανιστικό ερώτημα: Ποια περιοχή προηγήθηκε και ποιες άλλες επηρεάστηκαν από αυτήν; Πιστεύω πως αυτό είναι ένα ενοχλητικό ψευτοδίλημμα. Το θέμα δεν είναι ποιοι, πού και πότε χάραξαν τις πρώτες γραμμές, για να ανακοινώσουν κάτι, αλλά ποιοι παράγοντες διαμόρφωσαν τις ανάγκες για μια τέτοια ανακοίνωση. Η γραφή, με όποια μορφή και αν διατυπώνεται αυτή, δεν είναι προiόν έμπνευσης ενός ανήσυχου μυαλού, αλλά απαίτηση της ίδιας της ζωής. Το ραβασάκι το ενέπνευσε ο έρωτας, τα σήματα της τροχαίας ο φόβος του δυστυχήματος, ο αναλφαβητισμός το πανό της εικόνας στις εκλογές του Πακιστάν, και η ανησυχία μήπως του αμφισβητήσουν την κυριότητα ανάγκασε τον αρχαίο αγγειοπλάστη να γράψει: “Εξηκίας εποίησεν”.
Επεκτείνοντας τη σημασία αυτής της σχέσης και στην περίπτωση ομιλίας-γραφής, δεν θα ήτανε τολμηρό να ισχυριστούμε πως, για να μπορέσει ο νεολιθικός γεωργοκτηνοτρόφος να αναπτύξει τα παραγωγικά του προγράμματα, έπρεπε να είχε ήδη αναπτύξει την κοινωνικότητά του, κι αυτή δεν αναπτύσσεται μόνο με την ομιλία. Και σ’ αυτό το σημείο μπαίνει το σημαντικό ερώτημα: Ένας άνθρωπος που μιλάει είναι δυνατόν να μη γράφει κιόλας; Αφού γραφή, ή έστω καταγραφή, με τη βοήθεια γραπτών ή εγχάρακτων σημείων σημαίνει την αναγκαστική ύπαρξη αναγνώστη, και αυτή ακριβώς η ύπαρξη των δομικών διδύμων ομιλίας - ακρόασης (κατά)γραφής - ανάγνωσης, συστατικών στοιχείων μιας κοινωνίας, είναι το θεμέλιο της κοινωνικότητας, χωρίς την οποία δεν μπορεί να αναπτυχθεί η διαδικασία της παραγωγής (θα γράψει ο Χομπσμπάουμ), που αποτελεί τη βασική ιστορική ουσία του νεολιθικού, κι αφήστε τους άλλους να λένε.
Στην πρακτική τους αναπαράσταση όλα αυτά που φαίνονται κάπως αφηρημένα μας οδηγούν στη σκέψη ότι, από τη στιγμή που θα αποφασίσει ο νεολιθικός γεωργοκτηνοτρόφος να ονομάσει αυτό το τετράποδο που βελάζει και βόσκει στο διπλανό λιβάδι “πρόβατο” κι αυτόν που κάθεται έξω από την καλύβα του και πλάθει ένα αγγείο να τον βαφτίσει “Εξηκία”, δεν είναι λογικό και απαραίτητο να θελήσει κιόλας να τα “γράψει” κάπου αυτά τα ονόματα; Γιατί θέλει, με τον τρόπο αυτό, να ανακοινώσει στην κοινότητα πως αυτό το πρόβατο είναι δικό του κι αυτός που εποίησε αυτό το αγγείο λέγεται “Εξηκίας”; Μια ανακοίνωση που διαμορφώνει στο πλαίσιο της νεολιθικής κοινότητας την πρώιμη σημασία της ιδιοκτησίας και ορίζει, κατά κάποιο τρόπο, την πρώιμη διαστρωμάτωσή της. Verba Volant, θα κραυγάσει ο Γάιος Τίτος. Φυσικά, στο στάδιο αυτό της μελέτης, δεν μ’ ενοχλεί που δεν ξέρω πώς οι νεολιθικοί κτηνοτρόφοι έλεγαν το πρόβατο και ποιο ήτανε το όνομα του αγγειοπλάστη που έπλασε τα αγγεία που βλέπετε στις εικόνες. Αυτό εξάλλου δεν θα το μάθουμε ποτέ, όσο βαθιά και προσεκτικά κι αν σκάψουμε, ως φανατικοί Διαδικαστικοί, και όσες θεωρίες και υποθέσεις κι αν διατυπώσουμε, ως φευγάτοι Μεταδιαδικαστικοί.
Ο σκοπός της ανακοίνωσής μου είναι να επιμείνω πως ένας ενδεικτικός αριθμός ευρημάτων με βοηθάει να υποστηρίξω πως οι νεολιθικοί που μιλούσαν, έτσι κι αλλιώς, έγραφαν κιόλας. Για να ξέρουν τι είναι αυτό που δίνουν και τι είναι αυτό που παίρνουν στο παζάρι, και για να συνεννοούνται μεταξύ τους, να στέλνει μηνύματα ο ένας στον άλλον. Οι καταγραφές πάνω στις πινακίδες της Γραμμικής Β’, οι επιγραφές πάνω στα αρχαία αγγεία και στις βάσεις των αγαλμάτων συγκροτούσαν, κι αυτές, κώδικες στιγμιαίας επικοινωνίας και όχι πλήρη κείμενα. Τα sms, τα “γκρίκλις” και τα γνωστά μας τοιχογραφήματα, είτε με τη μορφή συμπιλημάτων είτε συνθηματικών εκφράσεων, δεν είναι μια καινούργια πρακτική της σημερινής νεολαίας, είναι μια συνέχεια, όσον αφορά το ρόλο που παίζουν αυτά σε ένα στοιχειώδες σύστημα επικοινωνίας. Από τότε που ο άνθρωπος στάθηκε γερά στα δυο του τα πόδια και αποτύπωσε στην παρειά της σπηλιάς του την εικόνα που βλέπετε, “έγραφε”, δηλαδή επικοινωνούσε. Κι αυτό ακριβώς έκανε με το πλήθος αυτών των γραμμών που χάραζε ο παλαιολιθικός κυνηγός στις παρειές των σπηλαίων, που οι σχετικοί ερευνητές θα τα χαρακτηρίσουν ως την πιο ακραία αινιγματική περιοχή της παλαιολιθικής τέχνης. Αντιμέτωπους με μια τέτοια αινιγματική περιοχή μας φέρνουν τα ευρήματα του Δισπηλιού.
Οι συζητήσεις όμως που αναπτύχθηκαν γύρω από το “αίνιγμα” αυτό, ενώ έχουν, σχεδόν, συγκλίνει στο συμπέρασμα ότι όλα αυτά τα σημεία (γραμμές, τρίγωνα, ρόμβοι, τετράγωνα) που στοιχειοθετούν το “αίνιγμα” είναι δείγματα μιας γραφής που είτε κατέγραφε δραστηριότητες είτε γνωστοποιούσε μια κατάσταση, δεν αποφασίζουν να υπερβούν το βασανιστικό ερώτημα: Ποια περιοχή προηγήθηκε και ποιες άλλες επηρεάστηκαν από αυτήν; Πιστεύω πως αυτό είναι ένα ενοχλητικό ψευτοδίλημμα. Το θέμα δεν είναι ποιοι, πού και πότε χάραξαν τις πρώτες γραμμές, για να ανακοινώσουν κάτι, αλλά ποιοι παράγοντες διαμόρφωσαν τις ανάγκες για μια τέτοια ανακοίνωση. Η γραφή, με όποια μορφή και αν διατυπώνεται αυτή, δεν είναι προiόν έμπνευσης ενός ανήσυχου μυαλού, αλλά απαίτηση της ίδιας της ζωής. Το ραβασάκι το ενέπνευσε ο έρωτας, τα σήματα της τροχαίας ο φόβος του δυστυχήματος, ο αναλφαβητισμός το πανό της εικόνας στις εκλογές του Πακιστάν, και η ανησυχία μήπως του αμφισβητήσουν την κυριότητα ανάγκασε τον αρχαίο αγγειοπλάστη να γράψει: “Εξηκίας εποίησεν”.
ΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Μια συστηματική έρευνα σχετική με το θέμα αυτό τρία πράγματα πρέπει να αναδείξει (α) Το ψευτοδίλημμα της προτεραιότητας, (β) την ανάγκη για τη συγκρότηση της κοινωνικότητας, με σκοπό την παραγωγή ή απλώς την επικοινωνία και (γ) τη διαχρονικότητα αυτής της ανάγκης.
Στο Δισπηλιό πριν από 7.500 χρόνια, πάντως -τον αριθμό δεν τον αναφέρω για να προκαλέσω τον γνωστό αφελή θαυμασμό της παλαιότητας ούτε για να διεκδικήσω τον επίσης αφελή κομπασμό της προτεραιότητας, είναι απλώς ένας αριθμός, όμοιος με αυτόν που γράφουν στις στολές ή στα χέρια των καταδίκων για να δηλώνει μιας μορφής ταυτότητα-, στο Δισπηλιό λοιπόν πριν από 7.500 χρόνια οι ψαράδες, για να υποστηρίξουν τη λειτουργία της κοινότητάς τους και την προσπάθεια για επιβίωση, έπρεπε να γράψουν και έγραψαν. Αυτά.
Πηγή: Εφημερίδα Μακεδονία
Στο Δισπηλιό πριν από 7.500 χρόνια, πάντως -τον αριθμό δεν τον αναφέρω για να προκαλέσω τον γνωστό αφελή θαυμασμό της παλαιότητας ούτε για να διεκδικήσω τον επίσης αφελή κομπασμό της προτεραιότητας, είναι απλώς ένας αριθμός, όμοιος με αυτόν που γράφουν στις στολές ή στα χέρια των καταδίκων για να δηλώνει μιας μορφής ταυτότητα-, στο Δισπηλιό λοιπόν πριν από 7.500 χρόνια οι ψαράδες, για να υποστηρίξουν τη λειτουργία της κοινότητάς τους και την προσπάθεια για επιβίωση, έπρεπε να γράψουν και έγραψαν. Αυτά.
Πηγή: Εφημερίδα Μακεδονία
Σας προτεινω ακομα αν σας φέρει ποτέ από εκει ο δρόμος να πάτε να τα δειτε από κοντά καθως ειναι εξαιρετικά
